Заманбап маалымат мейкиндигинде "тез ийгиликти" сунуштаган жаңы каармандар – маалымат цыгандары  пайда болду. Бул термин жашоонун ар түрдүү тармактарында - бизнестен жеке өнүгүүгө чейин - кымбат, бирок көбүнчө пайдасыз курстар, тренингдер жана консультациялар аркылуу ийгиликке жетүү үчүн "жеңил" жана "тез" чечимдерди сунуш кылган  серепчи болумуштардын көбөйүшү менен популярдуу болуп калды. Алардын таасирин санариптик экономика күчөтүп, манипуляция жана агрессивдүү маркетинг аудиторияны тартуунун негизги куралы болуп калды. Бул макалада биз  серепчи болумуштар кимдер, алар кандай ыкмаларды колдонушат жана алардын тузактарынан кантип сактанса болорун айтып беребиз.

Белгилей кетчү нерсе, «маалымат цыгандары» термини рома элине карата этникалык стереотиптерге байланыштуу расисттик жана ксенофобиялык коннотациялардан улам саясий жактан туура эмес деп сынга алынган. Бул терминди каймана мааниде да  колдонуу алдамчылык менен  болгон ассоциацияны күчөтөт, демек, бул   этникалык топко карата адилетсиздикти жаратат. Төмөндө биз “серепчи болумуш” же “гуру болумуш” сыяктуу терминдерди колдонуп, этникалык жек көрүүлөргө шилтеме жасабастан, феномендин маңызына токтолобуз.

Серепчи болумуштардын белгилери

1. Кыйынчылыгы жок, тез натыйжа аласың деген убадалар

Серепчи болумуштардын  негизги мүнөздөмөлөрүнүн бири - олуттуу күч-аракет жумшалбастан тез ийгиликке жетүү убадасы. Көбүнчө мындай “серепчилер” аудиторияны “Бир айда миллион тап” же “Үч күндө максатыңды тап” деген өңдүү сөз айкаштары менен тартат. Алар эч кандай реалдуу күч-аракет жумшабастан, тез натыйжаларды алгысы келген  адамдардын табигый каалоосу менен ойношот. Чыныгы жашоодо ийгиликке жетүү үчүн убакыт, өжөрлүк жана өз тармагын терең түшүнүү керек. Аракети жок  заматта ийгиликке жетүү сунушуна шектенүү менен кароо керек.

2. Чыныгы тажрыйбанын жана квалификациянын жоктугу

Мындай шылуундардын дагы бир белгиси өзүн серепчи катары көрсөткөн адамдын чыныгы тажрыйбасынын жоктугу. Адис болумуштар көп учурда “жабык семинарларга”, “атайын тренингдерге” катышкандыгы же белгилүү инсандар менен кызматташкандыгы жөнүндө айтып, алардын жетишкендиктеринин конкреттүү далилдери жок эле серепчилик  иллюзиясын жаратышат. Алар өздөрүнүн компетенттүүлүгүн көрсөтүү үчүн текшерилбеген же ойдон чыгарылган ийгилик окуяларын колдонушу мүмкүн. Бирок, чыныгы адистер өз тажрыйбасын реалдуу долбоорлор, документалдык далилдер жана сунуштар менен тастыктай алышат.

3. Адамдардын сезимдери менен ойноо

Гуру болумуштар  көбүнчө эмоционалдык триггерлерди өз өнүмдөрүн жана кызматтарын сатуу үчүн колдонушат. Алар коркуу, ишенимсиздик сыяктуу сезимдер менен ойноп, аудиториянын  сезимталдуу жактарына  басым жасоого аракет кылышат. Мисалы, алар сизге билимдин же көндүмдөрдүн жетишсиздигинен улам мүмкүнчүлүктөрдү колдон чыгарып жатасыз деп айтышы мүмкүн жана алардын курстары сиздин көйгөйлөрүңүздү чечүүнүн бирден-бир жолу экенине ынандырып, сиздин  күнөөлүү жана тынчсыздануу сезимдериңиз менен ойноп,  импульсивдүү чечим кабыл алууга  мажбурлашат. 

4. Кымбат курстарды алдамчылык менен сатуу

Серепчи болумуштар  адатта акысыз же арзан баада таанышуу материалдарын, вебинарларды же биринчи караганда баалуу көрүнгөн тренингдерди сунушташат. Бирок, мындай "акысыз" сунуштардын негизги максаты - аудиторияны кымбатыраак курстарга же жеке консультацияларга тартуу. Акырындык менен адам "жогорку чекке" - тереңирээк билимди жана колдоону убада кылган кымбат программаларды сатып алат, бирок жыйынтыгында ал  таанышуу материалдарынан айрымасы жок болуп  чыгат. Бул стратегия адамды каалаган максаттарга жетелей алган тренер болумуштарга көз карандылык сезимин жаратууга багытталган.

5. Көпчүлүккө  багыттама   жана агрессивдүү маркетинг

Серепчи болумуштар  көбүнчө агрессивдүү маркетингди колдонушат, алар чындыгында кымбат курстарды сатып алууга азгырык катары кызмат кылган акысыз материалдарды сунушташат. "Акыркы орундар" же "чектелген арзандатуулар" сунуштарынан этият болуңуз - бул басымдын классикалык тактикасы.

6. Абройлуу образдарды жана ысымдарды колдонуу

Репутациясын жогорулатуу үчүн интернет гурулар көбүнчө белгилүү инсандар же ийгиликтүү компаниялар менен өздөрүн  ассоциациялаштырганга аракет кылышат. Алар популярдуу серепчилер  менен "иштешээрине"  же “байланышы бар” экенине же белгилүү бизнесмендерге  шилтеме кылышы мүмкүн, бирок мындай байланыштар көбүнесе апыртылган, ал тургай ойдон чыгарылган. Абройлуу  фигуралар  менен өздөрүн  ассоциациялаштыруу аркылуу аудиторияга ишеним жаратуу аракетин кылышат.

7. Жабык жамааттарды түзүү

Серепчи болумуштар  көбүнчө жабык клубдарды же жамааттарды түзүшөт, аларга катышуу чоң акчаны талап кылат.  Бул топтор   атайын чакыруу менен гана кирүүгө боло турган уникалдуу жана элитардык жамаат катары көрсөтүлөт. Жамааттын  мүчөлөрүнө жалпы коомчулукка жеткиликтүү болбогон “купуя билимге” ээ болуу убадасы берилет. Мындай клубдар лоялдуулукка үндөп, “өзгөчө” топко таандык деген жалган сезимди жаратат, бул чындыгында манипуляциянын дагы бир түрү.

Серепчи болумуштар  коомго жана бизнеске кандай таасир этет

Өзүн серепчи  деп эсептеген, бирок тийиштүү билими же тажрыйбасы жок адамдар коомго жана бизнеске кеңири таасирин тийгизет жана бул таасирди баалабай коюуга болбойт. Алардын ыкмалары тез чечимдерди издөөгө ийкемдүү адамдардын психологиясына таасир этет, бул жеке деңгээлде да, жалпы коомдун деңгээлинде да оор кесепеттерге алып келет.

1. Жеке өнүгүүгө жана психологиялык абалга тийгизген таасири

Иштин бул түрүнүн эң көрүнүктүү багыттарынын бири - инсандык өнүгүү. Серепчи болумуштар  адамдарга өзүн-өзү өркүндөтүүнүн уникалдуу жана эффективдүү ыкмаларын: тез байып кетүүнү, карьералык өсүүнү же жеке көйгөйлөрдү чечүү жолдорун сунуштайт. Бул адамдар ал программаларга көп каражат жумшап, бирок убада кылынган натыйжаларды албай калышы мүмкүн. Натыйжада алар акчаны эле эмес, убактысын да жоготуп, эң негизгиси билим алуу жана өзүн-өзү өнүктүрүү аркылуу максаттарына жетүү мүмкүнчүлүгүнө ишенимин жоготот. Мындай ийгиликсиздиктин психологиялык кесепеттери өзүн-өзү сыйлоонун төмөндөшүн, нааразычылыкты жана өнөкөт стрессти камтышы мүмкүн, бул келечекте эмоционалдык жыргалчылыкка терс таасирин тийгизет.

2. Чыныгы серепчилерге болгон ишенимди жоготуу

Өзүн-өзү гуру деп  жарыялагандар  маркетингдик трюктарды жана жасалма сын-пикирлерди жигердүү колдонуп, өздөрүнүн тажрыйба иллюзиясын жаратышат. Бул билими жана көндүмдөрү адамдарга чындап жардам бере турган чыныгы адистер үчүн көйгөйлөрдү жаратат. Аудитория  серепчи болумуштардын тузагына туш болгондо, алар бардык тренингдерге, курстарга жана билим берүү программаларына ишенбей башташат. Бул ишенбөөчүлүк чыныгы  адистердин ишмердүүлүгүнө доо кетирип, акыры бүтүндөй билим берүү жана консалтинг индустриясына зыян келтирет. Адамдар күмөндүү булактардан билим алууну артык көрүп, же өзүн-өзү өнүктүрүүдөн таптакыр баш тартып, чыныгы серепчилерден  кача башташат.

3. Бизнеске жана ишкердүүлүккө тийгизген  терс таасири

Жалган адистер бизнеске да  кыйратуучу таасирин тийгизет. Башкаруу, маркетинг же бизнести өнүктүрүү үчүн “купуя ыкмаларды” убада кылган серепчи болумуштар  ишкерлерди адаштырышат. Мындай кеңешке ишенген бизнесмендер убада кылынган натыйжага жетпей, олуттуу каржылык жоготууларга дуушар болушу мүмкүн. Андан тышкары, туура эмес жана ырасталбаган сунуштар көп учурда компаниялардын ишин үзгүлтүккө учуратууга, кардарлардын жана аброюнун жоголушуна алып келет. Натыйжада көптөгөн ишканалар атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн жоготуп, банкротко учурашы мүмкүн.

4. Экономикалык зыян жана эмгек рыногуна тийгизген таасири

Алар агрессивдүү маркетинг жана эч качан ишке ашпай турган  убадаларды сатуу  менен курстарын жана программаларын активдүү сата алышат. Мындай мамиле экономика үчүн олуттуу жоготууларга алып келет, анткени көптөгөн адамдар акчасын реалдуу билимге же көндүмдөрдү өнүктүрүүгө инвестициялоонун ордуна шектүү кызматтарга жумшашат. Узак мөөнөттүү келечекте бул эмгек рыногуна таасирин тийгизет, анткени бул  программалар адамдарга практикалык жана талап кылынган билимдерди алууга жардам бербейт. Атаандаштыкка жөндөмдүү кесипкөй болуунун ордуна, мындай курстардын катышуучуларына өзүнө жалган ишеним сезимин таңуулап, бул алардын жумушка орношуусун жана карьерасында өсүүнү кыйындатат.

5. Этикалык нормаларды жана стандарттарды бузуу

Мындай иш-аракеттердин эң көйгөйлүү аспектилеринин бири – этикалык нормалардын бузулушу. Серепчи болумуштар жасалма ийгилик окуяларын, жасалма пикирлерди жана эмоционалдык манипуляцияны колдонуу менен тез ийгиликтин иллюзиясын жаратышат.  Бул жалпысынан билим берүү жана консультациялык кызматтарга болгон ишенимди кетирип, ишенбөөчүлүк жана скептицизм атмосферасын жаратат. Мындан тышкары, көптөгөн «адистер» укуктук жана профессионалдык стандарттардын чегинен чыгып, бул алардын ишмердүүлүгүн адеп-ахлаксыз гана эмес, ошондой эле потенциалдуу мыйзамсыздыкка алып келет. Бул билим берүү жана консультациялык кызматтар рыногундагы стандарттардын жалпы төмөндөшүнө алып келип, керектөөчүлөр үчүн ачык-айкын жана коопсуз болбой калат.

6. Социалдык чөйрөдө алдамчылык

Бул «адистер» социалдык чөйрөдө да активдүү, жеке жана үй-бүлөлүк көйгөйлөрдү чечүүдө, ден соолукту чыңдоодо же психикалык бейпилдикти калыбына келтирүүдө жардам берүүнү убада кылышат. Бул тармактардагы серепчи болумуштар  коркунучтуу же натыйжасыз ыкмаларды сунуштап, адамдарды адаштырып, алардын абалын начарлатышы мүмкүн. Мисалы, психологиялык көйгөйлөрдөн тез айыгууга убада берүү адамды психологдордун же психотерапевттердин кесиптик жардамынан баш тартууга алып келиши мүмкүн, бул анын абалын начарлатат. Натыйжада мындай курстар жана тренингдер ден-соолукка физикалык да, психикалык да олуттуу зыян келтириши мүмкүн.

Өзүңүздү серепчи болумуштардан кантип коргоо керек

Биз  серепчи болумуштардын негизги белгилерин карап чыктык, эми  алардын таасиринен өзүңүздү кантип коргоону билүү маанилүү.

1. Маалыматтарды жана пикирлерди текшерүү. 

Кандайдыр бир курстарга же тренингдерге инвестициялоодон мурун кылдат изилдөө жүргүзүү пайдалуу. Башка адамдардын сын-пикирлерин окуп чыгыңыз, бул насаатчылардын жана гурулардын чыныгы жетишкендиктери бар-жогун жана алардын программалары башка катышуучулар үчүн кандай натыйжаларды бергенин көрсөтөт. Чыныгы адистер, адатта, далилденген натыйжаларга, абройлуу уюмдардын сунуштарына жана реалдуу кейстерге ээ. Алар жөнүндө көз карандысыз ресурстарда же кесипкөй коомчулуктарда маалымат бар-жогун текшериңиз.

2. “Купуя ыкмалардан” алыс болуңуз. 

Жасалма коучтар көбүнчө ийгиликке жетүүгө жардам бере турган "эксклюзивдүү" жана "купуя" билимге ээбиз дешет. Бирок, чыныгы дүйнөдө бай болуу же ийгиликке жетүү үчүн сыйкырдуу тез рецепттер жок. Талыкпаган эмгек, практикалык билим жана тажрыйба аркылуу гана натыйжаларга жетишүүгө болот. Эгер сизге заматта өзгөрүүлөр убада кылынса, анда бул сиздин алдыңызда  алдамчы тургандын ачык белгиси.

3. Шашылыш сунуштарга  жана арзандатууларга алданып калбаңыз. 

Эгерде сизге курсту же программаны арзандатылган баада сатып алуу үчүн “акыркы мүмкүнчүлүк” сунушталса, чечим чыгарууга шашпаңыз. Чыныгы серепчилерге мындай маркетингдик трюктардын кереги жок. Чечим чыгарууга канча убакыт керек болсо да, алар сизге баалуулуктарды сунуштоого даяр.

4. Ашыкча убада бергендерден сак болуңуз. 

Эгер серепчи болумуш жашооңуздун бардык тармагында сизге жардам бере алам деп ырастаса, бул жөнүндө ойлонуу керек. Эч ким бир эле учурда бардык нерсе боюнча  адис боло албайт. Чыныгы кесипкөйлөр көбүнчө бир тармакка басым жасап, ал боюнча терең билимге ээ.

5. Критикалык ой жүгүртүүгө багытталган  оюндарды ойноңуз. 

Критикалык ой жүгүртүүнү жана манипуляцияны  таануу көндүмдөрүн өнүктүрүү үчүн ар кандай оюн аянтчаларын колдонсо болот. Мисалы, QLEVER маалыматты талдоо жана манипуляцияны аныктоо боюнча жөндөмүңүздү өркүндөтүүгө жардам берген машыгууларды  жана викториналарды сунуштайт.

Серепчи болумуштар ар бирибизден этияттыкты жана критикалык мамилени талап кылган заманбап коомдун актуалдуу көйгөйлөрүнүн бири болуп саналат. Маалыматтык манипуляциянын белгилерин алардын сунуштарын кылдаттык менен талдоодо оңой эле табууга болот. Жөнөкөй кеңештерди аткаруу менен алардын тузагына түшүп калуудан сактансаңыз болот. Ийгиликке серепчи болумуштар сунуштаган тез чечимдер  аркылуу эмес, убакыт, күч жана чыныгы билим аркылуу жетээрин эстен чыгарбоо керек.

Критикалык ой жүгүртүү бул алдамчыларга каршы негизги коргонуу болуп саналат. Маалыматты талдоо, ишенимдүү серепчилер  менен баарлашуу жана суроолорду берүү менен байланышкан оюндар аркылуу аны өнүктүрүңүз. Бул акча табуу үчүн жалган адистер тарабынан түзүлгөн адамдарды манипуляциялоо тузактарынан качууга жардам берет.

Критикалык ой жүгүртүүнү практикалоо үчүн эң сонун куралдардын бири  -  Qlever билим берүү платформасы, анда бул жөндөмдү өнүктүрүүгө жардам берген оюндар бар. Мисалы, Super User оюну колдонуучуларга маалыматты талдоо жана негизделген чечимдерди кабыл алуу жөндөмүн жакшыртууга жардам берет.