Феминизм деген сөздү көптөр уккан, бирок баары эле анын маанисин так түшүнө бербейт. Бүгүн биз феминизм эмне экенин жана феминисттер кимдер экенин карап чыгабыз. Феминизм жөн гана аялдардын укуктары үчүн кыймыл эмес, ал гендердик теңчилик жана басмырлоонун бардык түрлөрүн жок кылуу үчүн күрөш экенин түшүнүү керек. Феминизмди түшүнүү бизге адилеттүү жана тең укуктуу коомду курууга жардам берет.
Феминизм – аялдардын эркектер менен бирдей негизде социалдык, экономикалык жана саясий укуктарына жетүү максатын көздөгөн гендердик теңчилик үчүн кыймыл. Феминизм – бул жынысына карабастан ар бир адам бирдей мүмкүнчүлүктөргө жана укуктарга ээ болгон дүйнөнү түзүүгө умтулуу. Феминисттер – ушул кыймылды колдогон жана ага активдүү катышкан адамдар, алар аялдар да, эркектер да болушу мүмкүн.
Феминизмдин тарыхы
Феминизм аялдардын укуктарын жана эркиндиктерин чектеген социалдык жана маданий шарттарга реакция катары башталган. Тарыхта аялдар жашоонун бардык тармактарында, анын ичинде билим алууда, жумушта, саясатта жана жеке жашоодо басмырлоого жана теңсиздикке кабылышкан. Феминисттик кыймыл бул шарттарды өзгөртүү жана теңчиликке жетишүү аракети катары пайда болгон.
Феминизм өзүнүн өнүгүүсүндө бир нече негизги этаптарды, же «толкундарды» басып өткөн, алардын ар бири аялдардын укуктары жана тең укуктуулугу үчүн күрөшкө салым кошкон. Феминисттик кыймылдын тарыхына кыскача токтоло кетели.
- Биринчи толкун (XIX – XX кылымдын башы). Феминизмдин биринчи толкунунда укуктук теңчиликке, өзгөчө аялдардын шайлоо жана саясий турмушка катышуу укугуна басым жасалган. Негизги көңүл аялдардын билим, эмгек жана шайлоо укугуна бурулган. Бул мезгилдин негизги жетишкендиги аялдардын шайлоо укугуна ээ болушу болду.
- Экинчи толкун (1960-1980-жылдар). Бул мезгилде социалдык жана маданий теңсиздикке каршы күрөшкө басым жасалды. Аялдар жумушка орношууда, билим алууда жана эмгек акы алууда бирдей мүмкүнчүлүктөрдү талап кылып, сексуалдык зомбулукка жана ыдыкка каршы күрөшкөн.
- Үчүнчү толкун (1990–2010-жылдар). Бул мезгил көп түрдүүлүк жана өз ара кесилиштүүлүк менен мүнөздөлөт, башкача айтканда, эзүүнүн ар кандай формалары (мисалы, расалык, класстык, сексуалдык ориентация) өз ара кесилиши мүмкүн экендигин таануу. Үчүнчү толкунда феминисттер маданият жана маалымат каражаттарында аялдык жана сексизм менен күрөшүү идеяларын кеңейтүүгө аракет кылышкан.
- Төртүнчү толкун (2010-жылдан азыркы учурга чейин). Бул толкун маалыматты мобилизациялоо жана жайылтуу үчүн санариптик технологияларды жана социалдык тармактарды активдүү колдонуу менен мүнөздөлөт. Төртүнчү толкун жашоонун ар кандай чөйрөлөрүндө сексуалдык ыдык, зомбулук жана гендердик теңсиздик менен күрөшүүгө багытталган. #MeToo жана Time's Up кыймылдары төртүнчү толкундун маанилүү символу болуп калды.
Феминизм эмнеге умтулат?
Феминизм аялдардын жана башка гендердик топтордун жашоосун жакшыртууга багытталган бир катар максаттарга жетүүгө умтулат.
Гендердик теңчилик. Феминизм эркектер менен аялдар жашоонун бардык тармактарында - билим берүүдөн жана жумуштан тартып саясий катышууга жана үй-бүлөлүк мамилелерге чейин бирдей укуктарга жана мүмкүнчүлүктөргө ээ болушу керек деп талап кылат.
Басмырлоого каршы күрөш. Феминизмдин негизги максаттарынын бири жынысына карата басмырлоого каршы күрөшүү. Бул бирдей иш үчүн бирдей эмес акы төлөө сыяктуу ачыктан-ачык басмырлоонун формаларын да, эркектер менен аялдардын “салттуу” ролдору жөнүндөгү стереотиптер сыяктуу көмүскөдөгү формаларын да камтыйт.
Маалымдуулук жана эзүүнү жеңүү. Феминизм адамдарга салттуу нормалардын жана практикалардын көбү белгилүү бир топторго кысым көрсөтөрүн түшүнүүгө жардам берет. Мисалы, үй-бүлөдө аялдар негизги камкорчулар болот деген күтүүлөр алардын карьералык мүмкүнчүлүктөрүн чектеши мүмкүн.
Феминизмдин негизги жетишкендиктери
Феминизм күчтүү жана маанилүү коомдук кыймыл катары гендердик теңчилик жана аялдардын укуктары үчүн күрөштө олуттуу ийгиликтерге жетишти. Бул жетишкендиктерди саясаттан жана билим берүүдөн тартып, эмгек жана репродуктивдүү укуктарга чейин жашоонун ар түрдүү тармактарында көрүүгө болот. Келгиле, заманбап коомго олуттуу таасирин тийгизген феминизмдин негизги жетишкендиктерин карап көрөлү.
Аялдардын шайлоо укугу.
Феминисттик кыймылдын биринчи жана эң маанилүү жетишкендиктеринин бири аялдардын шайлоодо добуш берүү укугу болгон. XIX кылымдын аягы жана XX кылымдын башында феминисттер бул укук үчүн жигердүү күрөшүп, алардын аракетинин натыйжасы көптөгөн өлкөлөрдө аялдардын шайлоо укугун таануу болгон. Мындай өлкөлөрдүн ичинен Жаңы Зеландия (1893), Австралия (1902) жана Финляндия (1906) биринчи болгон. Кийин 1920-жылы аялдар АКШда, андан кийин дүйнөнүн башка өлкөлөрүндө аялдар добуш берүү укугуна ээ болушкан. Бул жетишкендик аялдарга саясий турмушка катышууга жана мамлекеттик маанилүү чечимдерге таасир этүүгө мүмкүнчүлүк берди.
Эмгек шарттарын жакшыртуу жана бирдей эмгек акы.
Феминисттик кыймыл аялдардын эмгек шарттарын жакшыртууда жана бирдей эмгек үчүн бирдей акы алууга жетишүүдө негизги ролду ойноду. Бүткүл XX кылым бою аялдар эмгек шарттарын жакшыртууну, жумуш убактысын кыскартууну жана төрөт боюнча өргүүнү киргизүүнү талап кылып, жумуш ордунда өз укуктары үчүн күрөшкөн. 1963-жылы АКШда эмгек акы боюнча гендердик басмырлоого тыюу салган бирдей эмгек акы төлөө боюнча мыйзамдын кабыл алынышы маанилүү кадам болду. Бул мыйзам ушул сыяктуу мыйзамдарды кабыл алган көптөгөн башка өлкөлөр үчүн үлгү болуп калды.
Репродуктивдүү укуктар.
Феминисттик кыймыл аялдардын репродуктивдүү укуктарына олуттуу таасирин тийгизип, аларга өз денесин жана жашоосун көбүрөөк көзөмөлгө алуу мүмкүнчүлүгүн берди.
1960-жылдары феминисттер контрацепцияны легалдаштырып, ал аялдарга жашоосун жана карьерасын пландаштырууга мүмкүнчүлүк берди. Эң маанилүү жетишкендиктердин бири 1973-жылы аялдардын бойдон алдыруу укугун тааныган АКШнын Жогорку Сотунун «Роу Уэйдге каршы» чечими болду. Бул чечим аялдарга репродуктивдүү ден соолугун тандоо жана көзөмөлдөө укугун берип, башка өлкөлөрдө абортту легалдаштырууга жол ачкан.
Зордук-зомбулукка каршы мыйзамдык чаралар.
Феминисттик кыймыл аялдарга карата зордук-зомбулукка каршы активдүү күрөшүп, алардын укуктарын коргоо үчүн мыйзамдарды иштеп чыгууну талап кылууда.
Маанилүү жетишкендиктердин бири үй-бүлөлүк зомбулуктун, сексуалдык ыдыктын жана зордуктоонун алдын алууга жана жазалоого багытталган мыйзамдардын кабыл алынышы болду. 1994-жылы АКШ аялдарга карата зомбулук мыйзамын (Violence Against Women Act) кабыл алган, анын алкагында зомбулуктун курмандыктарына кошумча ресурстар жана колдоо көрсөтүү каралган. Ушундай эле чаралар башка өлкөлөрдө да жүргүзүлүп, аялдардын зомбулуктан жана басмырлоодон корголушу кыйла жогорулаган.
Аялдардын саясаттагы өкүлчүлүгү.
Феминисттик кыймыл аялдардын саясаттагы өкүлчүлүгүн жогорулатууда олуттуу ийгиликтерге жетишти. XIX-XX кылымдарда көптөгөн өлкөлөр парламенттерде, өкмөттөрдө жана башка жетекчилик кызматтарда аялдардын санын көбөйтүү үчүн квота жана башка чараларды киргизген. Бул жетишкендик аялдарга саясий чечимдерди кабыл алууга активдүү катышууга жана коомдун өнүгүшүнө таасир этүүгө мүмкүндүк берди.
Гендердик стереотиптерге каршы күрөшүү.
Феминизм аялдардын да, эркектердин да мүмкүнчүлүктөрүн чектеген гендердик стереотиптерге каршы активдүү күрөшөт. Феминисттер ар бир адам жынысына карабастан өз дараметин ишке ашыра ала турган коомду өнүктүрүүгө көмөктөшүп, маданий жана социалдык нормаларды өзгөртүү үчүн иштешет. Бул багыттагы маанилүү кадам гендердик нейтралдуу тилди жана феминитивдерди киргизүү болду, бул тилдеги жана маданияттагы басмырлоону жана стереотиптерди жок кылууга жардам берет.
Феминизм жөнүндө мифтер
Феминизм өзүнүн жакшы максаттарына жана олуттуу жетишкендиктерине карабастан, көп учурда көптөгөн мифтер жана түшүнбөстүктөр менен курчалган. Бул мифтер феминизм жөнүндө терс пикирлерди жаратып, кыймылдын чыныгы табиятын түшүнүүгө тоскоол болушу мүмкүн. Келгиле, феминизм жөнүндөгү эң кеңири тараган мифтерди карап көрөлү жана аларды жокко чыгарууга аракет кылалы.
Миф 1: Феминизм – бул эркектерди жек көрүү
Кеңири таралган мифтердин бири – феминизм эркектерге каршы багытталган жана аларды жек көрүүдөн турат деген ой. Чындыгында феминизм эркектерге каршы эмес, бул гендердик теңчилик үчүн кыймыл. Феминисттер жынысына карабастан бардык адамдар бирдей укуктарга жана мүмкүнчүлүктөргө ээ болгон коомду түзүүгө умтулушат. Феминизм басмырлоонун жана эзүүнүн бардык түрлөрүн, анын ичинде эркектерге таасир эте турган түрлөрүн жок кылууну жактайт.
Миф 2: Бардык феминисттер үй-бүлөгө жана никеге каршы
Феминисттер үй-бүлөгө жана никеге каршы деген пикирлер бар, бул да миф. Феминизм үй-бүлө же нике институтуна каршы эмес, алар бул мамилелерде теңдик жана адилеттүүлүк үчүн күрөшөт. Көптөгөн феминисттер үй-бүлөнү жана никени колдошот, бирок эки өнөктөш тең бирдей укуктарга жана милдеттерге ээ болгон тең укуктуу жана өнөктөштүк мамилелерди талап кылышат.
Миф 3: Феминизм аялдар үчүн гана
Феминизм көбүнчө аялдар үчүн гана кыймыл катары кабылданат. Чындыгында, феминизм жынысына карабастан бардык адамдарга тиешелүү.
Эркектер да феминист болуп, гендердик теңчиликти колдой алышат. Феминизм гендердик стереотиптер жана басмырлоо аялдарга гана эмес, эркектерге да зыян келтирерин тааныйт. Мисалы, феминисттер эркектердин өзүн көрсөтүүсүн жана эмоционалдуулугун чектеген уулуу маскулиндүүлүктү (эркектикти) жок кылууну жакташат.
Бүгүнкү күндө феминизм коомго олуттуу таасирин тийгизүүдө. Ал эмгек акыдагы гендердик ажырым, сексуалдык ыдык, аялдарга карата зомбулук жана саясатта жана бизнесте аялдардын аз болушу сыяктуу актуалдуу маселелер менен күрөшөт. Бирок, олуттуу жетишкендиктерге карабастан, эмгек акыдагы гендердик ажырым жана жетекчи кызматтарда аялдардын аз көрсөтүлүшү өңдүү чечиле элек көйгөйлөр дале бар.
Бул макалада биз феминизмдин аныктамасы, тарыхы, негизги максаттары жана жетишкендиктери сыяктуу негизги аспектилерин карап чыктык. Жыйынтыктап айтканда, феминизм гендердик теңчиликке жетишүүдө маанилүү роль ойнойт. Ал аялдардын укуктары, бирдей мүмкүнчүлүктөр жана гендердик стереотиптерди жеңүү, ошону менен бирге бардык адамдардын жашоо шарттарын жакшыртуу үчүн күрөшөт. Феминизм – бул аялдардын укуктары үчүн гана күрөш эмес, бардык гендердик теңдик жана адилеттүүлүк үчүн күрөш, бул аны заманбап прогрессивдүү коомдун ажырагыс бөлүгүнө айландырат.
Биз ошондой эле, экономикалык гендердик теңсиздиктин көйгөйлөрүн, анын ичинде алардын келип чыгышын көрсөтүүнү жана бул көйгөйлөрдү чечүү жолдорун үйрөтүүнү көздөгөн “My business” оюну аркылуу феминизм темасы менен таанышууга чакырабыз.